زانو یکی از حساس‌ترین و پیچیده‌ترین مفاصل بدن است که به‌طور مداوم تحت فشار و استرس قرار دارد. این مفصل نقش مهمی در حرکت، تعادل و پایداری بدن ایفا می‌کند و به دلیل ساختار آناتومیکی ظریف و چندلایه‌اش، مستعد آسیب‌دیدگی است.
مشکلات زانو می‌توانند از آسیب‌های ناگهانی هنگام فعالیت‌های ورزشی تا بیماریهای مزمن مانند آرتروز یا انحراف زانو متغیر باشند.
در این مطلب از کلینیک سلامت پا پردیس، به بررسی جامع انواع اختلالات و آسیب‌های زانو می‌پردازیم تا با آگاهی بیشتر، بتوانید بهترین روش‌های پیشگیری و درمان را انتخاب کنید.
آناتومی زانو
برای درک بهتر مشکلات زانو، ابتدا باید با ساختار و آناتومی آن آشنا شویم. زانو یکی از پیچیده‌ترین مفاصل بدن است که بخش زیادی از وزن و فشار بدن را هنگام راه رفتن، دویدن یا نشستن تحمل می‌کند.
به‌طور ساده می‌توان مفصل زانو را به لولای در تشبیه کرد؛ مفصلی که با حرکات چرخشی و خم و باز شدن، امکان انجام فعالیت‌هایی مانند نشستن، برخاستن و حرکت را فراهم می‌سازد.
زانو از اجزای مختلفی تشکیل شده که هماهنگی دقیق آن‌ها موجب عملکرد صحیح سیستم حرکتی بدن می‌شود. هرگونه آسیب در یکی از این بخش‌ها می‌تواند باعث بروز درد، محدودیت حرکت یا حتی ناپایداری در راه رفتن شود.
در ادامه، با مهم‌ترین بخش‌های تشکیل‌دهنده زانو آشنا می‌شویم:
۱. استخوان‌های زانو
زانو از سه استخوان اصلی تشکیل شده است:
استخوان ران (فمور): در قسمت بالایی مفصل زانو قرار دارد.
استخوان ساق پا (تیبیا): در بخش پایینی زانو قرار گرفته و استخوان اصلی ساق محسوب می‌شود.
کشکک زانو (پاتلا): که به آن کاسه زانو نیز گفته می‌شود، در جلوی مفصل قرار دارد و از محل اتصال فمور و تیبیا محافظت می‌کند.
۲. غضروف زانو
بین استخوان‌های زانو لایه‌ای از غضروف نرم و لغزنده قرار دارد که باعث حرکت روان مفصل و جلوگیری از سایش استخوان‌ها بر روی یکدیگر می‌شود.
غضروف‌ها نقش ضربه‌گیر را نیز ایفا می‌کنند و از مفصل در برابر فشار و آسیب محافظت می‌نمایند.
۳. رباط‌های زانو
رباط‌ها نوارهایی محکم از بافت فیبری هستند که استخوان‌های زانو را در کنار هم نگه می‌دارند و پایداری مفصل را حفظ می‌کنند.
رباط‌های صلیبی (که در مرکز زانو به شکل ضربدر قرار دارند) از حرکات غیرطبیعی و چرخش‌های ناگهانی مفصل جلوگیری می‌کنند.
۴. تاندون‌های زانو
تاندون‌ها وظیفه دارند عضلات اطراف زانو را به استخوان‌های بالا و پایین مفصل متصل کنند. این ساختارها انتقال نیرو از عضله به استخوان را ممکن کرده و باعث حرکت زانو می‌شوند.
علائم آسیب‌دیدگی زانو
آسیب‌دیدگی زانو می‌تواند در اثر ضربه، فشار مداوم یا حرکات نادرست ایجاد شود و با نشانه‌های مختلفی همراه باشد. از جمله علائم شایع آسیب زانو می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• درد در ناحیه زانو
• تورم یا التهاب زانو
• احساس گرما در اطراف مفصل
• قفل شدن یا گیر کردن زانو هنگام حرکت
• سفتی و محدودیت در خم یا باز کردن زانو
• شنیدن صدای تق‌تق یا ساییدگی هنگام حرکت
• تغییر رنگ پوست (قرمزی یا کبودی) در ناحیه زانو
آسیب‌های زانو ممکن است حاد یا مزمن باشند:
در آسیب‌های حاد، علائمی مانند ورم، درد شدید و ناتوانی در حرکت به‌صورت ناگهانی ظاهر می‌شود.
در آسیب‌های مزمن، فرد معمولاً با دردهای تکرارشونده، صدا دادن زانو و سفتی تدریجی مفصل روبه‌رو است.
در صورت مشاهده هر یک از این علائم، توصیه می‌شود در اسرع وقت به متخصص کلینیک سلامت پامراجعه کنید تا علت دقیق آسیب مشخص و درمان مناسب آغاز شود.
انواع بیماریهای شایع زانو
بیماریهای زانو می‌توانند حتی ساده‌ترین فعالیت‌های روزمره مانند بلند شدن از صندلی، بالا رفتن از پله‌ها یا راه رفتن را با مشکل مواجه کنند. از آن‌جا که مفصل زانو یکی از مهم‌ترین بخش‌های حرکتی بدن است، بروز هرگونه درد یا اختلال در عملکرد آن باید جدی گرفته شود.
در صورت مشاهده هر نوع ناراحتی یا محدودیت حرکتی در زانو، مراجعه به متخصص زانو برای تشخیص به‌موقع و پیشگیری از پیشرفت بیماری ضروری است. در ادامه، با انواع بیماریهای شایع زانو، علائم و دلایل بروز زانو درد بیشتر آشنا می‌شویم.
- زانو ضربدری (زانوی ایکس یا Knock Knees)
زانو ضربدری که با نام‌های زانوی متقاطع یا زانوی ایکس (Knock Knees) نیز شناخته می‌شود، نوعی ناهنجاری در مفصل زانو است که در آن زانوها به سمت داخل متمایل شده و هنگام ایستادن، به یکدیگر نزدیک یا حتی روی هم قرار می‌گیرند. در این حالت، مچ پاها معمولاً از هم فاصله دارند.
این وضعیت می‌تواند باعث شود ایستادن، راه رفتن یا حتی نشستن طولانی‌مدت برای فرد دشوار شود. در برخی موارد، زانوی ضربدری تنها ظاهر پاها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، اما در موارد شدیدتر ممکن است با درد، ناراحتی یا فرسایش تدریجی مفصل زانو همراه باشد.
علل بروز زانو ضربدری
عوامل متعددی می‌توانند باعث بروز یا تشدید این ناهنجاری شوند، از جمله:
• ژنتیک و وراثت
• کمبود ویتامین D یا راشیتیسم (نرمی استخوان) در دوران کودکی
• اضافه وزن و فشار بیش از حد بر مفاصل زانو
• صدمات یا شکستگی‌های قدیمی در ناحیه ساق یا زانو
• اختلالات ساختاری یا عضلانی در پاها
• عادات نادرست بدنی مانند ایستادن یا نشستن طولانی‌مدت با زانوهای نزدیک به هم
علائم و پیامدها
• درد در اطراف زانو یا کشکک
• احساس خستگی یا سنگینی در پاها
• ساییدگی غیرطبیعی زانوها هنگام راه رفتن
• اختلال در تعادل یا تغییر در الگوی راه رفتن
• افزایش احتمال ابتلا به آرتروز زودرس در زانو
در صورت بی‌توجهی به این وضعیت، فشار ناهماهنگ بر مفصل زانو ممکن است به آسیب رباط‌ها، بافت نرم یا حتی مفصل کشکک ران (سندرم درد کشکک-ران یا PFPS) منجر شود.
درمان به‌موقع زانو ضربدری می‌تواند از پیشرفت ناهنجاری، بروز درد مزمن و فرسایش مفصل زانو جلوگیری کند و موجب بهبود عملکرد حرکتی و کیفیت زندگی فرد شود.
- زانو پرانتزی (ژنو واروم یا Bow Legs)
زانو پرانتزی که با نام‌های ژنو واروم (Genu Varum) یا پاپیونی نیز شناخته می‌شود، نوعی ناهنجاری در مفصل زانو است که در آن زانوها به سمت بیرون خم می‌شوند و در نتیجه هنگام ایستادن با پاهای صاف، بین زانوها فاصله غیرطبیعی ایجاد می‌شود.
در این وضعیت، محور مکانیکی پا از حالت طبیعی خارج می‌شود و فشار زیادی به قسمت داخلی مفصل زانو وارد می‌گردد. در صورت عدم درمان، این فشار نامتقارن می‌تواند باعث ساییدگی غضروف‌ها، درد مزمن و حتی بروز آرتروز زودرس زانو شود.
علل بروز زانو پرانتزی
زانو پرانتزی ممکن است در نتیجه‌ی عوامل مختلفی ایجاد شود، از جمله:
• اختلالات رشد استخوانی در دوران کودکی
• کمبود ویتامین D (راشیتیسم)
• آسیب یا شکستگی استخوان ران یا ساق پا
• آرتروز یا فرسایش تدریجی مفصل زانو
• ژنتیک و وراثت
• ایستادن یا راه رفتن طولانی با فرم اشتباه پاها
علائم و نشانه‌ها
• فاصله غیرطبیعی بین زانوها هنگام ایستادن
• درد در قسمت داخلی زانو یا ساق پا
• احساس خستگی در پاها هنگام فعالیت
• ساییدگی نامتوازن کف کفش
• تغییر در نحوه‌ی راه رفتن (لنگیدن یا گام‌های ناپایدار)
درمان به‌موقع زانو پرانتزی می‌تواند از فرسایش مفصل، بروز درد مزمن و تغییر شکل غیرقابل بازگشت پاها جلوگیری کند. با اصلاح زاویه زانو، نه‌تنها ظاهر پاها طبیعی‌تر می‌شود، بلکه عملکرد حرکتی و کیفیت زندگی فرد نیز به‌طور قابل‌توجهی بهبود می‌یابد.
- آرتروز زانو
آرتروز زانو یا استئوآرتریت (Osteoarthritis) یکی از شایع‌ترین و شناخته‌شده‌ترین بیماریهای مفصل زانو است. این بیماری از نوع فرسایشی و مزمن بوده و در اثر تحلیل و تخریب تدریجی غضروف مفصل زانو ایجاد می‌شود.
در حالت طبیعی، غضروف‌ها همانند بالشتک‌هایی نرم بین استخوان‌ها عمل کرده و مانع از ساییده شدن آن‌ها به یکدیگر می‌شوند. اما در آرتروز زانو، این غضروف‌ها به مرور زمان فرسوده و نازک می‌شوند و در نتیجه، استخوان‌ها مستقیماً روی هم حرکت کرده و باعث درد، خشکی و التهاب در مفصل می‌گردند.
از مهم‌ترین دلایل بروز آرتروز زانو می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• افزایش سن و فرسایش طبیعی مفصل
• اضافه وزن و فشار بیش از حد بر زانو
• آسیب‌های قدیمی یا ضربه‌های مکرر به مفصل
• ژنتیک و سابقه خانوادگی بیماریهای مفصلی
• وضعیت‌های ناهنجار زانو مانند انحراف به داخل یا بیرون
آرتروز زانو در صورت عدم درمان می‌تواند منجر به کاهش قابل توجه دامنه حرکتی و ناتوانی در انجام فعالیت‌های روزمره شود. تشخیص به‌موقع و رعایت اصول درمانی نقش مهمی در کنترل پیشرفت این بیماری دارد.
- انحراف زانو (Knee Malalignment)
انحراف زانو به حالتی گفته می‌شود که در آن محور طبیعی مفصل زانو از وضعیت صحیح خود خارج شده و موجب تغییر در راستای استخوان‌ها و عملکرد مفصل می‌شود. زانو از سه استخوان اصلی شامل فمور (استخوان ران)، تیبیا (درشت‌نی) و فیبولا (نازک‌نی) تشکیل شده است و درون آن دو مفصل وجود دارد:
• انحراف فمور–پاتلا (ناپایداری کشکک زانو)
در این نوع انحراف، کشکک زانو از محور طبیعی خود خارج می‌شود و فرد احساس می‌کند زانو در حال در رفتن یا لغزش به بیرون است. این وضعیت که با نام ناپایداری کشکک نیز شناخته می‌شود، می‌تواند باعث درد جلوی زانو، صدا دادن یا تورم در اطراف کشکک شود.
• انحراف فمور–تیبیا (تغییر زاویه زانو)
در این حالت، محور استخوان ران و ساق از وضعیت طبیعی خارج شده و فشار وارده بر مفصل به‌صورت نامتقارن توزیع می‌شود. نتیجه آن می‌تواند بروز زانوی پرانتزی (ژنو واروم) یا زانوی ضربدری (ژنو والگوم) باشد.
اگر انحراف زانو درمان نشود، ممکن است باعث افزایش سایش غضروف‌ها، آرتروز زودرس، دررفتگی مکرر کشکک و در نهایت اختلال در راه رفتن و فعالیت‌های روزمره شود.
- زانودرد
زانو درد یکی از مشکلات شایع در میان افراد در سنین مختلف است و می‌تواند از یک ناراحتی خفیف تا دردی مزمن و ناتوان‌کننده متغیر باشد. این درد ممکن است در اثر آسیب‌هایی مانند پارگی رباط، آسیب غضروفی یا ضربه‌های مستقیم ایجاد شود، یا نشانه‌ای از بیماری‌هایی چون آرتروز، نقرس و عفونت مفصل زانو باشد. گاهی زانو درد به‌صورت موقت و در نتیجه فعالیت‌های سنگین، سقوط یا تصادف بروز می‌کند و معمولاً با استراحت و درمان‌های ساده بهبود می‌یابد.
اما در موارد دیگر، زانو درد مزمن به‌صورت طولانی‌مدت ادامه دارد و معمولاً با تورم، خشکی، یا حساسیت همراه است. این نوع درد به‌ندرت خودبه‌خود برطرف می‌شود و اغلب ناشی از فرسایش مفصل، التهاب تاندون‌ها، ناهنجاری‌های ساختاری زانو یا اضافه وزن و فشار بیش از حد بر مفصل است. شدت و نوع علائم در هر فرد می‌تواند متفاوت باشد، اما معمولاً شامل درد هنگام خم و باز کردن زانو، تورم، احساس گرما، صدا دادن یا قفل شدن مفصل است. از آن‌جا که زانو درد می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد، تشخیص علت اصلی آن توسط پزشک متخصص برای پیشگیری از آسیب‌های بیشتر و انتخاب روش درمانی مناسب، ضروری است.
راه‌های تشخیص آسیب‌های زانو
برای تشخیص دقیق آسیب‌های زانو، پزشک ابتدا پرونده پزشکی بیمار را بررسی کرده و سپس با انجام معاینه فیزیکی، وضعیت عمومی زانو را ارزیابی می‌کند. در این مرحله، پزشک با مشاهده و بررسی حرکات مفصل، میزان تورم، درد، دامنه حرکتی، ناپایداری و حساسیت زانو را می‌سنجد. گاهی از بیمار خواسته می‌شود زانو را خم و باز کند یا روی یک پا بایستد تا نحوه عملکرد مفصل در شرایط واقعی بررسی شود. معاینه فیزیکی نخستین گام در تشخیص نوع آسیب است و می‌تواند نشان دهد که آیا مشکل از رباط‌ها، تاندون‌ها، غضروف یا ساختار استخوانی زانو است.
در کنار معاینه بالینی، یکی از ابزارهای نوین برای ارزیابی وضعیت زانو و پا فوت اسکن (Foot Scan) است. در این روش، بیمار روی صفحه‌ای حساس به فشار می‌ایستد تا الگوی توزیع وزن و نحوه قرارگیری کف پا ثبت شود. نتایج این اسکن به متخصص پا کمک می‌کند تا نحوه‌ی عملکرد زانو در هنگام راه رفتن و ایستادن را تحلیل کرده و وجود ناهنجاری‌هایی مانند زانوی پرانتزی، زانوی ضربدری یا صافی کف پا را تشخیص دهد. فوت اسکن علاوه بر تشخیص دقیق‌تر آسیب‌های زانو، در طراحی کفی‌ها و صندل ها و ارتزهای طبی اختصاصی نیز کاربرد دارد و به اصلاح الگوی حرکتی و کاهش درد بیمار کمک می‌کند.
بهترین روش درمان بیماریهای زانو
بهترین روش درمان بیماریهای زانو به نوع، شدت و علت آسیب بستگی دارد و باید بر اساس ارزیابی دقیق پزشک تعیین شود. در بسیاری از موارد، درمان‌های غیرجراحی می‌توانند مؤثر و کافی باشند. برای مثال، در بیماری‌هایی مانند آرتروز یا التهاب مفصل زانو، استفاده از داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) و استراحت نسبی نقش مهمی در کاهش درد و بهبود عملکرد مفصل دارند.
تمرینات ورزشی هدفمند برای تقویت عضلات اطراف زانو، به‌ویژه عضلات چهارسر ران، باعث کاهش فشار روی مفصل و بهبود حرکت می‌شود. همچنین، به کارگیری وسایل کمکی مانند زانوبند یا بریس طبی می‌تواند به حفظ پایداری مفصل و جلوگیری از پیشرفت آسیب کمک کند.
در کلینیک سلامت پا پردیس، درمان بیماریهای زانو با رویکردی ترکیبی و تخصصی انجام می‌شود. در این مرکز، پس از بررسی دقیق شرایط هر بیمار با استفاده از فوت اسکن ، ارزیابی حرکتی و معاینه فیزیکی دقیق، برنامه درمانی اختصاصی طراحی می‌شود تا بهترین نتیجه و بازگشت سریع‌تر به عملکرد طبیعی حاصل گردد.