بابک بیگی، فوق تخصص نوزادان در گفتگو با خبرنگار مهر، در رابطه با مراقبت‌های بارداری و سلامت جنین در دوران بارداری گفت: دوران بارداری یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین دوره‌های زندگی یک انسان به شمار می‌رود؛ چرا که سلامت جسمی، روانی و ژنتیکی نوزاد آینده تا حد زیادی به مراقبت‌های دوران جنینی وابسته است.
وی ادامه داد: ابتلاء به بیماری‌های میکروبی، ویروسی، انگلی یا اختلالات کروموزومی، همچنین وجود مشکلات روانی در مادر که مانع از مراقبت مؤثر از جنین می‌شود، می‌تواند زمینه‌ساز آسیب‌های جدی جسمی و ذهنی در نوزاد گردد. این آسیب‌ها نه تنها خانواده، بلکه نظام سلامت و جامعه را با هزینه‌های سنگینی مواجه می‌کند. بر همین اساس، وزارت بهداشت بسته‌های مراقبتی مشخصی برای مادران باردار و نوزادان در نظر گرفته است، این بسته‌ها شامل مراجعه منظم مادران به مراکز مشخص شده، انجام آزمایش‌ها و بررسی‌های تخصصی و مداخلات درمانی بر اساس نتایج به‌دست‌آمده هستند.
نقش تغذیه مادر در دوران بارداری
بیگی اذعان کرد: نقش تغذیه مادر در دوران بارداری نیز بسیار حائز اهمیت است. به گفته پزشکان، اگرچه بدن مادر توانایی تأمین بخشی از نیازهای جنین را از ذخایر خود دارد، اما در صورت تغذیه نامناسب و طولانی‌مدت، ممکن است جنین دچار “تأخیر رشد داخل رحمی” یا IUGR شود که پیامدهایی چون کاهش وزن و قد نوزاد هنگام تولد و در مواردی حتی عقب‌ماندگی ذهنی را در پی دارد.
این فوق تخصص نوزادان افزود: تغذیه دوران بارداری باید متعادل و بر پایه اصول علمی باشد. برخلاف تصورات رایج، مصرف روزانه مواد غذایی گران‌قیمت مانند آجیل، گوشت یا موز الزامی نیست، یک رژیم غذایی معمولی که شامل میزان کافی ویتامین‌ها، نشاسته (حدود ۶۵ درصد) و مقدار مشخصی از پروتئین و چربی باشد، برای رشد سالم جنین کفایت می‌کند.
وی بیان کرد: مراقبت از مادران باردار و آموزش صحیح خانواده‌ها می‌تواند گامی مؤثر در کاهش اختلالات مادرزادی، هزینه‌های درمانی و ارتقا سلامت عمومی جامعه باشد.
تأثیر تصمیمات مادر بر روی سلامت روان جنین در دوران بارداری
بیگی در ادامه گفت: سلامت روان نوزاد از همان دوران جنینی تحت‌تأثیر مستقیم وضعیت روانی و محیطی مادر قرار دارد؛ موضوعی که نه‌تنها ریشه در تحقیقات جدید بلکه از دیرباز مورد توجه تمام متخصصان بوده است.
وی مطرح کرد: جنین از همان دوران حضور در رحم مادر توانایی درک و واکنش به محرک‌های محیطی را دارد. برای مثال، مطالعات جدید نشان داده‌اند که جنین حتی می‌تواند بین برنامه‌های زنده تلویزیونی و ضبط‌شده تفاوت قائل شود؛ توانایی‌ای که نشان‌دهنده پیچیدگی و درک بالای او در رحم است.
این فوق تخصص نوزادان اظهار داشت: علم روان‌شناسی و روان‌پزشکی به صورت عمده مبتنی بر شاخص‌های ذهنی و فردی است و هنوز همه مؤلفه‌های سلامت روان نوزاد به طور کامل مستند نشده‌اند، اما آنچه قطعی است، تأثیر محیط روانی و عاطفی مادر بر رشد ذهنی نوزاد است؛ به‌ویژه پنج سال نخست زندگی کودک زمانی بسیار کلیدی برای شکل‌گیری شخصیت و تفکر انتزاعی اوست.
بیگی متذکر شد: تربیت کودک در محیطی که صرفاً دستوری و آمرانه باشد یعنی والدین نقش فرمانده را داشته باشند و کودک تنها اجراکننده باشد، می‌تواند مانعی برای رشد سالم روانی کودک باشد. از سن سه سالگی به بعد، والدین باید تلاش کنند تا با کودکان خود گفت‌وگوی منطقی داشته باشند تا پایه‌های تفکر تحلیلی و منطقی در فرزندان‌شان از پنج‌سالگی به بعد شکل گیرد.
این فوق تخصص نوزادان ادامه داد: در دوران بارداری نیز برخی بیماری‌ها از جمله بیماری‌های ژنتیکی، ویروسی یا تغذیه نامناسب مادر می‌توانند منجر به بروز اختلالات روانی یا ذهنی در آینده نوزاد شوند. بنابراین، داشتن آرامش روانی، دوری از تنش‌های خانوادگی و حمایت عاطفی از مادر باردار از مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه در این دوران به شمار می‌رود.
وی اذعان کرد: نکته حائز اهمیت آن است که حفظ سلامت روانی مادر نیازمند شرایطی ویژه اما ساده است، نه الزاماً تغذیه پرهزینه و خاص، بلکه محیطی آرام، بدون تنش و با حمایت متوسط می‌تواند نقش مهمی در رشد روانی جنین ایفا کند؛ نوزاد پیش از آنکه متولد شود، یک ارگانیسم زنده و آگاه است که به شدت از محیط پیرامون مادر تأثیر می‌پذیرد. درک این موضوع، گامی مهم در ارتقا سلامت روان نسل آینده خواهد بود.
آموزش و آگاهی مادران، رمز توسعه پایدار در هر جامعه
بیگی تصریح کرد: نیروی انسانی، موتور محرک هر جامعه‌ای محسوب می‌شود و بدون وجود نیروی انسانی توانمند، دستیابی به توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سایر شاخص‌های پیشرفت، امکان‌پذیر نخواهد بود. اگر خواهان جامعه‌ای با اقتصاد قوی، رفاه بالا و آرامش پایدار هستیم، باید از امروز برای تربیت انسان‌های کارآمد و سالم که همان نوزادان نسل آینده‌اند، برنامه‌ریزی کنیم.
وی افزود: این آمادگی، از دوران جنینی آغاز می‌شود. وزارت بهداشت جمهوری اسلامی ایران با تدوین بسته‌های مراقبتی ویژه مادران باردار و نوزادان، بستر لازم را برای این هدف فراهم کرده است. این بسته‌ها شامل آموزش‌های چهره‌به‌چهره، بروشورها و فایل‌های آموزشی ارائه‌شده در مراکز بهداشتی، همچنین برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی هستند که مادران را در طول دوران بارداری و پس از تولد نوزاد، نسبت به وظایف و مراقبت‌های ضروری آگاه می‌کنند.
این فوق تخصص نوزادان تاکید داشت: مهم‌ترین عامل موفقیت این طرح‌ها، آگاهی و مسئولیت‌پذیری مادران پیش از تولد نوزاد است. مادر باید بداند که پس از تولد فرزند، مراحل پیگیری، غربالگری و مراقبت‌های تخصصی لازم است و مراجعه به مراکز بهداشتی برای انجام این مراحل، یک ضرورت است.
وی تصریح کرد: واقعیت این است که امکان نظارت صددرصدی بر خانواده‌ها وجود ندارد؛ ما نمی‌توانیم در خانه هر مادر یک مأمور قرار دهیم تا او را وادار به پیگیری سلامت نوزادش کنیم؛ بنابراین، آموزش فرهنگ‌سازی و افزایش حساسیت مادران نسبت به آینده فرزندشان، کلیدی‌ترین راهکار در مسیر ارتقای کیفیت نیروی انسانی آینده کشور خواهد بود.
ایران جز کشورهای پیشرو در غربالگری نوزادان
بیگی متذکر شد: یکی از مهم‌ترین برنامه‌های ملی حوزه سلامت نوزادان در ایران، اجرای طرح غربالگری کم‌کاری تیروئید مادرزادی است که از سال ۱۳۸۴ به عنوان بخشی از طرح ملی پایش و مراقبت وزارت بهداشت آغاز شد. در این طرح، تنها با گرفتن یک قطره خون از پاشنه پای نوزاد، امکان شناسایی بیماری کم‌کاری تیروئید فراهم می‌شود؛ بیماری‌ای که در صورت تشخیص دیرهنگام، می‌تواند منجر به عقب‌ماندگی ذهنی نوزاد شود.
وی مطرح کرد: بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که این برنامه اثربخشی بسیار بالایی داشته و ایران در اجرای آن، عملکردی بسیار موفق از خود نشان داده است. طبق اعلام انجمن کودکان آمریکا و دیگر مراجع بین‌المللی، تنها حدود ۳۰ درصد کشورهای دنیا این غربالگری را به صورت ملی و سازمان‌یافته انجام می‌دهند؛ در حالی که ۷۰ درصد کشورهای جهان هنوز فاقد چنین برنامه‌ای هستند.
این فوق تخصص نوزادان در ادامه گفت: آگاهی مادران و خانواده‌ها پیش از تولد نوزاد، نقش حیاتی در موفقیت این برنامه دارد. اطلاع‌رسانی پیشگیرانه در مراکز بهداشتی و ارائه آموزش‌های لازم به مادران درباره اهمیت این آزمایش ساده، می‌تواند مانع از بروز معلولیت‌های ذهنی در نوزادان شود.
وی در ادامه این روند موفق، دانشگاه علوم پزشکی ایران نیز به‌عنوان یکی از پیشروترین نهادهای کشور، پایلوت طرح غربالگری ۵۳ بیماری صعب‌العلاج را در بدو تولد آغاز کرده است. این اقدام مشابه برنامه‌های کشورهای پیشرفته است و به تشخیص زودهنگام بیماری‌هایی می‌انجامد که ممکن است تا مدت‌ها بدون علامت باقی بمانند.
بیگی تاکید کرد: آگاهی‌بخشی مستمر به خانواده‌ها از طریق مراکز بهداشتی و آموزش چهره‌به‌چهره است؛ چرا که تأثیر این نوع آموزش در افزایش یادگیری بسیار بیشتر از شیوه‌های دیگر است؛ کشورهای دیگر نیز تجربه مشابهی دارند و پس از تولد نوزاد، بسته‌های آموزشی هدفمند (اعم از لوح فشرده، فلش‌مموری یا کتابچه‌های دیجیتال) در اختیار مادر قرار می‌دهند و پیگیری‌های لازم برای اجرای کامل برنامه صورت می‌گیرد.
این فوق تخصص نوزادان خاطر نشان کرد: در برخی کشورها حتی در صورت عدم همکاری خانواده، مرکز بهداشت به اعتبار قانونی وارد عمل شده و مانع از کوتاهی در مراقبت از سلامت نوزاد می‌شود، خوشبختانه در ایران نیز اکثریت خانواده‌ها همکاری کامل دارند و تنها در موارد بسیار نادری مشاهده می‌شود که خانواده‌ای از انجام غربالگری یا واکسیناسیون نوزاد خودداری کند؛ مادرانی که در این برنامه‌ها مشارکت فعال دارند نه تنها از سلامت نوزاد خود محافظت کرده بلکه به‌عنوان بازوی اجرایی وزارت بهداشت در حفظ سلامت نسل آینده ایفای نقش می‌کنند.