به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از روزنامه فرهیختگان، تصور اولیه از پیشنهاد کاشت تریاک این است که ایران می‌خواهد خشخاش بکارد؛ اما به گفته مسئولان مربوطه، کشت شقایق الیفرا و شقایق ایرانی است که قابلیت تیغ زنی و استفاده در مصارف غیرصنعتی را ندارد.
سیستم دارویی کشور سالانه به ۴۰۰ تا ۵۰۰ تن تریاک نیاز دارد
چند مدتی است موضوع تأمین پایدار نیاز دارویی کشور به ماده مخدر تریاک به یک چالش تبدیل شده است. آمار‌های رسمی نشان می‌دهد نیاز سالانه دارویی ایران به تریاک بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ تن (در برخی اظهارات تا ۱۰۰۰ تن) است، نیازی که تاکنون بخش عمده آن از طریق کشفیات نیرو‌های انتظامی و امنیتی و حدود ۱۰ درصد از آن نیز از طریق واردات تأمین می‌شده، موضوعی که با کاهش شدید کشفیات، دیگر ادامه این روند امکان‌پذیر نبوده و سیاستگذار در این شرایط مجبور است برای تأمین پایدار این نیاز دارویی کشور، تصمیم سرنوشت‌سازی بگیرد.
این تصمیم بین واردات و کشت تریاک است. به گفته کارشناسان، واردات علاوه بر هزینه‌های سنگین، با محدودیت‌های زیادی نیز در تأمین روبه‌رو است و راه به صرفه و بلندمدت و پایدار، کشت این محصول است.
این موضوع موجب سوءبرداشت‌های زیادی شده است. تصور اولیه این است که ایران می‌خواهد خشخاش بکارد؛ اما به گفته مسئولان مربوطه، کشت شقایق الیفرا و شقایق ایرانی است که قابلیت استفاده در مصارف غیرصنعتی را نخواهد داشت.
کاهش ۶۰ درصدی کشفیات تریاک
براساس داده‌های مرکز آمار ایران، کشفیات انواع مواد مخدر طی سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۴۰۲ از حدود ۱۹۲ تن در سال ۱۳۷۵ به بیش از ۱۰۰۰ تن در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ رسیده بود که این مقدار در سال‌های ۱۴۰۱، ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ به ترتیب ۶۹۷ تن، ۶۱۲ تن و ۳۷۲ تن بوده است.
گرچه هنوز مرکز آمار ایران در گزارش سالانه خود داده‌های مربوط به کشفیات مواد مخدر را ارائه نداده، اما ۱۲ خرداد ۱۴۰۴ سردار مرتضی میرزایی، معاون مبارزه با مواد مخدر ستاد مبارزه با مواد مخدر گفت: «طی سال ۱۴۰۳ با همکاری و تلاش نیرو‌های مقابله‌ای از جمله پلیس مبارزه با مواد مخدر فراجا، فرماندهی مرزبانی فراجا، واجا، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، سازمان بسیج مستضعفین، گمرک و دیگر ارگان‌های مرتبط همچون پلیس راه آهن، پلیس فرودگاه و پلیس پیشگیری بیش از ۳۷۲ تن انواع مواد مخدر و روان‌گردان در کشور کشف شد.»
به گفته وی، طی سال گذشته از کل کشفیات مواد مخدر، حدود ۲۰۹ تن از آن مربوط به کشف تریاک بوده است. با لحاظ داده‌های ارائه‌شده از سوی معاون مبارزه با مواد مخدر ستاد مبارزه با مواد مخدر، کشف تریاک طی سال ۱۴۰۳ با کاهش قابل‌توجهی نسبت به سال‌های قبل روبه‌رو شده است؛ چراکه براساس داده‌های مرکز آمار ایران، طی سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۴۰۲ حجم کشفیات سالانه تریاک از ۱۶۶ تن در سال ۱۳۷۵ به ۹۴۷ تن در سال ۱۳۹۹ رسیده و این مقدار در سال‌های ۱۴۰۰، ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ به ترتیب ۷۵۷ تن، ۵۰۹ تن و ۴۰۵ تن بوده است.
بررسی داده‌های دو دهه اخیر نشان می‌دهد طی این مدت میزان کشف سالانه تریاک در ایران حدود ۵۶۰ تن بوده که رقم ۲۰۹ تن کشفیات سال ۱۴۰۳ کاهش ۶۳ درصدی نسبت به میانگین دو دهه اخیر دارد.
۹ شهریور ۱۴۰۴ نیز حسین ذوالفقاری، نماینده رئیس‌جمهور و دبیرکل ستاد مبارزه با موادمخدر گفت: «در سال گذشته و امسال به‌شدت با کاهش کشفیات مواجهیم، به طوری که طی سال ۱۴۰۳ حدود ۲۲۰ تن مجموع کشفیات تریاک کشور بوده است و امسال بر اساس پنج ماه گذشته، میزان کشفیات کمتر نیز خواهد شد.» با لحاظ این عدد نیز، میزان کشفیات تریاک طی سال گذشته کاهش ۶۱ درصدی نسبت به میانگین دو دهه اخیر داشته است.
نیاز سالانه به ۴۰۰ تا ۵۰۰ تن تریاک
در گزارش‌های مختلف دو عدد متفاوت برای نیاز دارویی کشور به تریاک اعلام شده است. در برخی گزارش‌ها این عدد ۵۰۰ تن در سال و در گزارش‌های دیگری این عدد ۴۰۰ تن ذکر شده است.
۸ آبان ۱۴۰۴ محمد هاشمی، سخنگوی سازمان غذا و دارو در گفت‌و‌گو با خبرگزاری خبرآنلاین، در پاسخ به این سؤال که چه حجمی از تریاک برای صنعت دارو مورد نیاز است و باید حتماً برای آن کشت شود؟ می‌گوید: «براساس اطلاعات منابع آگاه، سالانه حداقل ۵۰۰ تن تریاک خالص برای تولید داروهای مخدر در کشور موردنیاز است. کاهش مستمر و مؤثر کشفیات قاچاق در دو سه سال اخیر، خطر کمبود داروهای فوق را افزایش داده است.»
افراد دیگری اعداد عجیب و غریب دیگری برای نیاز سالانه کشور به تریاک ذکر کرده‌اند که اظهارات حسین ذوالفقاری، نماینده رئیس‌جمهور و دبیرکل ستاد مبارزه با موادمخدر در ۹ شهریور ۱۴۰۴ بسیار قابل تامل است.
وی می‌گوید: «وزارت بهداشت، برای تأمین نیاز‌های دارویی بیمارستانی و اتاق عمل‌ها و مانند آن، سالانه در حدود ۱۰۰۰ تن ماده مخدر تریاک نیاز دارد. البته بعضی سال‌ها ۸۰۰ تن، برخی سال‌ها ۹۰۰ و برخی سال‌ها ۷۰۰ تن نیاز وزارت بهداشت بوده است. این مقام مسئول در ادامه می‌گوید اگر ما امسال حدود ۲۰۰ تن از محل کشفیات و واردات داشته باشیم، مابقی نیاز برای تولید داروی کشور را چه باید کرد؟»
۷۲ همت منابع برای واردات تریاک دارویی!
گفته شد در گزارش‌های مختلف اعداد متفاوتی را برای نیاز سالانه به واردات تریاک اعلام شده است.
طبق اظهارات حسین ذوالفقاری، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر میزان مجوز واردات تریاک ایران سالانه ۵۰ تن است. البته این عددی که وی اعلام کرده، قطعاً تا زمانی است که کشفیات در کشور به مقدار کافی بوده است.
براین‌اساس اگر نیاز درمانی سالانه کشور به تریاک را عدد ۴۰۰ تن در نظر بگیریم، با توجه به قیمت ۱۸۰ تا ۲۲۰ هزار تومانی این ماده مخدر در بازار، واردات یا تأمین ۴۰۰ تن تریاک (معادل ۴۰۰ میلیون گرم) سالانه بین ۷۲ تا ۸۰ همت منابع نیاز خواهد داشت؛ عددی که سیستم دارویی کشور تا قبل از آن به احتمال زیاد بخش عمده نیاز خود به این ماده مخدر را از طریق کشفیات پوشش می‌داده و حالا مجبور است از بازار به قیمت گزاف تأمین کند.
تریاک یا مخلوط کاکائو و جگر گاو؟
یکی از نگرانی‌های وزارت بهداشت در خصوص تریاک موجود در بازار، کاهش شدید خلوص آن طی سال‌های اخیر است.
موضوع ازاین‌قرار است که با کاهش شدید تولید این ماده مخدر در افغانستان، قاچاقچیان به دست‌کاری این ماده مخدر و مخلوط آن با مواد سربی روی آورده‌اند که نه‌تنها برای سلامتی افراد مفید نیست، بلکه برای تولیدات دارویی و بدن انسان بسیار مضر نیز شده است.
۱۴ مرداد ۱۴۰۴ حسین ذوالفقاری، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر در جمع خبرنگاران با اشاره به نگرانی وزارت بهداشت برای تأمین موادمخدر مورد نیاز شرکت‌های دارویی گفت: «خلوص مواد کمتر شده است. نوع مواد مخدری که بسیاری از معتادان مصرف می‌کنند، مخدر‌هایی هستند که به مواد مضر مثل سرب آلوده‌اند. طبق گزارش‌های رسمی، طی هشت سال گذشته میزان خلوص مواد مخدر مکشوفه از ۲۶ درصد به ۱۱ درصد کاهش یافته است.»
وی گفت: «امروز در آستانه‌ای هستیم که باید در کشور تصمیم‌گیری شود. وزارت بهداشت و درمان رسماً اعلام کرده که باید برای تأمین مواد مخدر موردنیاز شرکت‌های دارویی اتخاذ تصمیم شود و مسئله سلامت جامعه موردتوجه باید باشد.»
در برخی گزارش‌های غیررسمی نیز فروشندگان خرد می‌گویند طی سال‌های اخیر قاچاقچیان و توزیع‌کنندگان عمده این ماده مخدر انواع افزودنی را با تریاک مخلوط کرده و در بازار عرضه می‌کنند. این افزودنی‌ها از کاکائو، جگر چرخ‌کرده گاو گرفته تا جوشانده برگ کنف، چایی ارزان‌قیمت، قرص ترامادول و حتی حنای هندی را شامل می‌شود.
گل شقایق می‌کاریم نه خشخاش!
حرف و حدیث‌ها پیرامون کشت تریاک در ایران بالا گرفته بود که ۱۵ مهر ۱۴۰۴ مهدی پیرصالحی، رئیس سازمان غذا و دارو گفت: «ما کشت قانونی دو نوع شقایق را دنبال می‌کنیم، نه خشخاش.»
پیرصالحی با تأکید بر اینکه بحث مطرح شده در جلسات سازمان غذا و دارو و ستاد مبارزه با مواد مخدر، «کشت خشخاش» نبوده است، می‌گوید: «بحث کشت شقایق را پیگیری می‌کنیم و منظور شقایق الیفرا و شقایق ایرانی است که قابلیت استخراج داروهای مخدر درمانی؛ مانند مورفین و کدئین را در کارخانه‌های داروسازی دارند؛ اما قابلیت «تیغ‌زدن و برداشت تریاک» را ندارند.»
وی در ادامه می‌گوید بااین‌حال، چون محصول استخراج‌شده در کارخانه‌ها از این شقایق‌ها، ماهیتی دارویی و مرتبط با مخدر‌های درمانی دارد، لازم است فرایند کاشت و تولید تحت نظارت دقیق انجام شود و توزیع ماده تولیدشده نیز تحت کنترل و رصد قرار گیرد.»
پیرصالحی تأکید می‌کند خشخاشی که برای تولید تریاک به کار می‌رود با آنچه ما پیگیری می‌کنیم متفاوت است و آن نوع برای ما و ستاد مبارزه با مواد مخدر غیرمجاز است و هیچ‌کس دنبال کشت آن نوع خشخاش نیست.»
۷ مهرماه نیز ترحمی، مدیرکل حقوقی و مجلس ستاد مبارزه با مواد مخدر گفت: «آن چیزی که به نام الزام به کشت برای قسمتی از نیاز کشور برای تولید دارو در نظر گرفته شده، کشت شقایق الیفراست که امکان تیغ زدن و استحصال شیره تریاک از آن وجود ندارد، بلکه باید از طریق زراعی برداشت شده، به کارخانه منتقل شود و آنجا استحصال محصول صورت گیرد.»
وی ادامه داد: «کشت شقایق الیفرا با درخواست وزارت بهداشت، با مجوز وزارت جهاد کشاورزی و نظارت ستاد مبارزه مواد مخدر بلامانع است؛ لذا این کار‌ها را انجام می‌دهیم تا در زمین‌های محصور این نوع شقایق و نه خشخاش تریاک‌دار، برداشت شود. استحصال آن هم فقط در کارخانه انجام می‌شود و امکان نشت یا استفاده غیرمجاز آن هم وجود ندارد.»
ترحمی در تشریح شرایط کشت این محصولات گفت: «شرط اول این است که زمین‌ها باید محصور و دارای مجوز باشند و دوم اینکه خرید صرفاً دولتی از زارع انجام خواهد شد.»
کاهش ۹۵ درصدی تولید در افغانستان
بحث‌ها بر سر میزان نیاز به تریاک همچنان در محافل اجرایی و قانون‌گذاری کشور پابرجاست.
رضا سپهوند، نماینده خرم‌آباد و چگنی در مجلس طی اظهاراتی گفت: «به ۶۰۰ تن تریاک نیاز داریم، آن هم فقط برای مصارف دارویی. الان داروساز‌های ما با مشکل مواجه شده‌اند. این مسئله‌ای ملی است و اصلاً ربطی به اعتیاد ندارد. چون اعتیاد در حال حاضر شکل صنعتی پیدا کرده است.» بعد از آن ترحمی، مدیرکل حقوقی و مجلس ستاد مبارزه با مواد مخدر گفت: «آماری که نماینده محترم استان لرستان گفتند که نیاز سالانه حدود ۶۰۰ تن است، صحیح نیست و ما در سال حدود هزار و ۲۰۰ تن برای صنایع داروسازی نیاز داریم.»
گرچه در این گزارش به اعداد اعلامی وزارت بهداشت استناد شده، اما با کاهش شدید کشفیات پس از کاهش تولید تریاک در افغانستان، این سؤال پیش می‌آید که راه چاره چیست.
مهدی پیرصالحی، رئیس سازمان غذا و دارو در این زمینه می‌گوید: «باتوجه‌به اتفاقات به‌وجودآمده در افغانستان، مکشوفات نیروی انتظامی در حوزه مواد مخدر کاهش پیدا کرده و اگر امکان کشت داخلی یا واردات رسمی مواد اولیه فراهم نشود، ممکن است با کمبود داروهای مخدر مانند کدئین و مرفین مواجه شویم؛ بنابراین باید بحث واردات و کشت دو شقایق به‌صورت هم‌زمان پیگیری شود تا کمبود دارویی رخ ندهد.»
در سمت دیگر، بررسی وضعیت تولید در افغانستان نیز نشان می‌دهد طبق گزارش دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) که با عنوان «گزارش جهانی مواد مخدر» منتشر می‌شود، افغانستان در حال واگذاری نقش خود به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده مواد مخدر به مکزیک، میانمار و کلمبیا است.
بر اساس این گزارش، با رسیدن طالبان به قدرت در آوریل ۲۰۲۲ و ایجاد محدودیت‌های شدید برای کشت خشخاش، عرضه تریاک با ۹۵ درصد کاهش، از ۶۲۰۰ تن در سال ۲۰۲۲ به ۳۳۳ تن در سال ۲۰۲۳ رسیده است. همچنین سطح زیر کشت خشخاش نیز از ۲۳۳ هزار هکتار در سال ۲۰۲۲ به ۱۰ هزار و ۸۰۰ هکتار در سال ۲۰۲۳ کاهش یافته است.
نهاد متولی مدیریت کشت تریاک؟
براین‌اساس، در شرایط کنونی و باتوجه‌به نیاز ۴۰۰ تا ۵۰۰ تنی داروسازان به مواد مخدر کارشناسان دو راه کاشت و یا واردات تریاک از منابع بین‌المللی را مطرح کرده‌اند.
بررسی اظهارات نشان می‌دهد کارشناسان امیدی به واردات ندارند، چون هم منابع جهانی آن محدود بوده و هم قیمت تمام‌شده‌اش چندین‌برابر خواهد بود؛ اما کشت این نوع شقایق خاص به‌عنوان راهبرد بلندمدت تأمین پایدار را فراهم می‌کند، همچنین کاهش وابستگی به منابع خارجی و امکان مدیریت بهتر زنجیره تأمین را به همراه دارد که البته نیازمند همسویی چند نهاد متفاوت در کشور است.
به گفته کارشناسان، با فرض قانونی شدن کاشت منبع اصلی این مواد مخدر برای مصارف دارویی، مدیریت کشت شقایق برعهده وزارت جهاد کشاورزی خواهد بود و ستاد مبارزه با مواد مخدر (با همکاری پلیس) مسئولیت نظارت امنیتی را برعهده دارد.
نظارت و ردیابی زنجیره تأمین نمونه‌گیری و آزمایشگاه خلوص مجوز تولید ماده اولیه دارویی و محصول نهایی و کیفیت آنها، همگی بر عهده سازمان غذا و دارو خواهد بود.