خبرگزاری مهر – گروه سلامت: در سال‌های اخیر، با افزایش آگاهی عمومی درباره سلامت باروری، اهمیت سبک زندگی پیش از بارداری بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. مصرف دخانیات، الکل، استرس مزمن و تغذیه نامناسب از جمله عواملی هستند که می‌توانند سلامت جنین را به خطر بیندازند و حتی باعث سقط‌های مکرر شوند. در این میان، بسیاری از زوجین از تأثیرات پنهان این فاکتورها بر کیفیت تخمک، اسپرم و روند رشد جنین بی‌اطلاع‌اند.
در گفت‌وگویی با «فاطمه عسگری، متخصص بیولوژی تولید مثل و جنین‌شناس مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا» درباره نقش سبک زندگی در موفقیت بارداری، دلایل سقط جنین و راهکارهای پیشگیری از آن سخن گفته‌ایم.
خانم دکتر به عنوان سوال اول درباره مراحل کار یک جنین شناس در فرایند IVF برایمان بگویید.
در فرآیند IVF، برای هر تخمک خانم، یک اسپرم مناسب زیر میکروسکوپ توسط جنین‌شناس انتخاب می‌شود؛ گاهی این انتخاب به دلیل کیفیت پایین اسپرم ساعت‌ها زمان می‌برد. برخی آقایان ممکن است میلیون‌ها اسپرم داشته باشند، درحالی‌که در برخی موارد حتی یک اسپرم هم یافت نمی‌شود. در چنین شرایطی، اورولوژیست با انجام عمل «تِسه» (TESE) مستقیماً از بیضه اسپرم استخراج می‌کند.
این عمل معمولاً با بیهوشی انجام می‌شود، هرچند در برخی موارد به‌صورت سرپایی هم انجام می‌پذیرد و با این وجود، در مواردی که حتی با تسه هم اسپرم به‌دست نیاید، ناچار به مشاوره برای استفاده از جنین اهدایی می‌شوند.
در شرایط عادی، اسپرم استخراج‌شده با معیارهای دقیق جنین‌شناسی انتخاب و به درون تخمک تزریق می‌شود (میکرواینجکشن). سپس جنین‌های تشکیل‌شده برای چند روز در دستگاه‌های خاص کشت و پایش می‌شوند. در این مرحله، کیفیت تخمک و اسپرم اهمیت فراوانی دارد. مصرف دخانیات و الکل می‌تواند تأثیر منفی مستقیم بر کیفیت تخمک و جنین داشته باشد و باعث تشکیل جنین‌های ضعیف یا غیرسالم شود.
پس از ارزیابی کیفی جنین‌ها، بسته به شرایط مادر، یا آن‌ها را تازه به رحم انتقال می‌دهیم یا فریز می‌کنیم و در فریز جنین‌ها، محدودیت زمانی خاصی وجود ندارد؛ طبق منابع معتبر، جنین می‌تواند سال‌ها بدون افت کیفیت نگهداری شود. با این حال، مهم‌ترین اصل این است که فقط جنین‌های باکیفیت فریز شوند. بازگشت موفق جنین‌های فریز شده در حدود ۹۵٪ است.
باید توجه داشت که حتی در شرایط ایده‌آل نیز موفقیت IVF به‌طور میانگین حدود ۵۰٪ است و این به این دلیل است که ما فقط ظاهر جنین را می‌بینیم و امکان بررسی دقیق تمام فاکتورهای مولکولی و ژنتیکی آن در روتین کار وجود ندارد. به‌طور طبیعی هم بسیاری از بارداری‌های اولیه ممکن است به دلایل کروموزومی منجر به سقط زودهنگام شوند.
در مواردی که خانمی سقط‌های مکرر داشته یا چند بار IVF ناموفق را تجربه کرده باشد، با وجود نداشتن مشکلات ایمونولوژیک یا ژنتیکی ظاهری، انجام تست تعیین سلامت جنین (PGT-A) توصیه می‌شود. در این فرآیند، سلول‌هایی از جنین برای بررسی کروموزومی جداسازی شده و به‌طور دقیق آنالیز می‌شوند تا از انتقال جنین‌های دارای ناهنجاری‌های کروموزومی جلوگیری می‌شود.
تعیین سلامت جنین؛ راهی برای اطمینان از انتقال جنین سالم
در فرآیند IVF، پس از تشکیل جنین، در برخی موارد لازم است تست تعیین سلامت جنین (PGT-A) انجام شود. در این مرحله، نمونه‌ای از سلول‌های جنین (با روش بیوپسی) جدا شده و برای بررسی ژنتیکی به آزمایشگاه ژنتیک ارسال می‌شود. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که آیا جنین از نظر کروموزومی سالم است یا خیر. تنها جنین‌های سالم برای انتقال به رحم مادر انتخاب می‌شوند.
به دلیل هزینه نسبتاً بالای این آزمایش، انجام آن به همه زوجین توصیه نمی‌شود و معمولاً در موارد خاص کاربرد دارد، اما این روش را بیشتر در افرادی که سقط‌های مکرر داشته‌اند، یا ناباروری مردانه شدید دارند، یا در مواردی که با وجود انتقال چند جنین خوب بارداری رخ نداده، استفاده می‌کنیم. همچنین اگر ژن معیوبی در یکی از زوجین وجود داشته باشد (مانند تالاسمی)، یا زوجین سابقه داشتن فرزند با اختلال ژنتیکی (مثل سندروم داون) داشته باشند، انجام تعیین سلامت جنین برای آن‌ها بسیار توصیه می‌شود.
تکنولوژی تایم لپس؛ انتخاب بهترین جنین
پس از تزریق اسپرم به تخمک و تشکیل جنین، جنین‌ها در دستگاه‌های خاصی به نام تایم لپس نگهداری می‌شوند. این دستگاه به طور مداوم از روند رشد جنین فیلم‌برداری می‌کند و امکان پایش دقیق کیفیت رشد جنین را برای جنین‌شناس فراهم می‌آورد. به این ترتیب، می‌توان بهترین و مناسب‌ترین جنین را برای انتقال به رحم انتخاب کرد.
نگهداری و فریز جنین‌ها؛ سرمایه‌ای برای آینده
یکی از مزایای IVF امکان فریز و نگهداری جنین‌ها برای استفاده در آینده است و هزینه سالانه نگهداری جنین‌ها در بانک، مبلغ بالایی نیست و حدود یک تا دو میلیون تومان است. توصیه می‌کنیم زوجین جنین‌های خود را به‌عنوان یک بانک بیولوژیک نگهداری کنند. حتی اگر فعلاً نیازی به فرزند دوم یا سوم نداشته باشند، این جنین‌ها می‌توانند در آینده برایشان مفید باشند؛ چراکه شرایط زندگی همیشه قابل پیش‌بینی نیست.
ما مواردی داشتیم که زوجین فرزند اول خود را به دنیا آورده بودند و فکر می‌کردند نیازی به نگهداری جنین‌های فریز شده نیست. اما بعداً به دلایلی تصمیم گرفتند برای فرزند بعدی اقدام کنند و از وجود این بانک جنینی بهره بردند. به همین دلیل توصیه می‌کنم زوجین در صورت امکان از این فرصت بهره بگیرند.
IVF؛ فرصتی ارزشمند با هزینه‌های معقول
امروزه IVF با وجود تسهیلات مالی و پوشش بیمه‌ای مناسب در ایران، تکنیکی کاملاً در دسترس است. به نظر من این یک فرصت ارزشمند است که زوجین باید از آن استفاده کنند؛ چراکه با هزینه‌ای معقول می‌توانند تخمک یا جنین‌های خود را فریز کرده و خیالشان از بابت فرزند آوری در آینده راحت باشد.
مراکز IVF در سراسر کشور؛ مراجعه به مراکز تخصصی در موارد پیچیده
در حال حاضر، خوشبختانه مراکز IVF در بیشتر استان‌های کشور فعال هستند و متخصصین مجرب در حوزه ناباروری در این مراکز حضور دارند. بسیاری از زوجین می‌توانند درمان‌های اولیه ناباروری را در مراکز شهر خود پیگیری کنند و نیازی به مراجعه به تهران نداشته باشند.
با این حال برخی از زوجین که با مشکلات خاص و پیچیده‌ای مواجه هستند، بهتر است به مراکز فوق‌تخصصی مانند مرکز ابن‌سینا در تهران مراجعه کنند؛ به‌ویژه افرادی که سابقه سقط‌های مکرر دارند، یا نیاز به خدماتی مانند تعیین سلامت جنین، اهدای جنین یا روش‌های پیشرفته ژنتیکی دارند. برخی از این امکانات در مراکز شهرستان‌ها به صورت کامل ارائه نمی‌شود.
البته مرکز ابن‌سینا در حال گسترش فعالیت‌های خود در سطح بین‌المللی نیز هست. به طور مثال در کربلای عراق شعبه داریم و تاکنون تولد زنده هم از این مرکز داشته‌ایم. در تهران نیز شعبه‌هایی مانند مرکز پارسا فعال هستند. همچنین بیماران زیادی از کشورهای همسایه و حتی اروپا و آمریکا برای انجام IVF به ایران مراجعه می‌کنند، زیرا هزینه‌های این خدمات در ایران نسبت به بسیاری از کشورها بسیار پایین‌تر است.
امکان فریز تخمک برای سال‌های آینده
یکی دیگر از مزایای تکنولوژی‌های جدید در درمان ناباروری، امکان فریز تخمک یا جنین برای استفاده در آینده است و یک خانم بعد از فریز تخمک‌های خود، در صورت نیاز به فرزندآوری، از آن‌ها استفاده کند. هیچ محدودیت زمانی جدی برای استفاده از تخمک یا جنین فریز شده وجود ندارد، به شرط آنکه شرایط نگهداری در بانک‌های جنینی استاندارد باشد.
سقط‌های مکرر؛ بررسی و درمان در مراکز تخصصی
مرکز ابن‌سینا یکی از معدود مراکز تخصصی است که پذیرش گسترده بیماران با سقط مکرر را انجام می‌دهد. این بیماران معمولاً سه بار یا بیشتر دچار سقط در سه ماهه اول بارداری می‌شوند. علت اصلی این سقط‌ها معمولاً مشکلات کروموزومی جنین است.
ما برای این گروه از بیماران معمولاً انجام تعیین سلامت جنین را پیشنهاد می‌کنیم. تجربه نشان داده که پس از انتقال جنین‌های سالم، درصد موفقیت بارداری در این بیماران به شکل قابل توجهی افزایش می‌یابد.
پیشگیری از سقط جنین؛ اهمیت سبک زندگی سالم
زوجین باید اهمیت زیادی برای سلامت پیش از بارداری قائل باشند. یکی از مهم‌ترین عوامل در پیشگیری از سقط، توجه به سبک زندگی سالم است. اگر زوجین حداقل شش ماه پیش از بارداری اقدام به ترک سیگار، الکل و مدیریت استرس کنند، شانس داشتن یک بارداری موفق و فرزند سالم به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد.
سبک زندگی سالم، کلید پیشگیری از سقط جنین
سبک زندگی زوجین پیش از بارداری نقش تعیین‌کننده‌ای در کاهش ریسک سقط جنین و تولد نوزاد سالم دارد و زوجین باید پیش از اقدام به بارداری، فاکتورهایی مانند مصرف دخانیات، الکل، میزان استرس، فعالیت بدنی و تغذیه خود را اصلاح کنند. استفاده از غذای سالم، پرهیز از محیط‌های آلوده و مدیریت استرس بسیار مهم است.
برای آقایان هم انجام تست ساده‌ای مانند بررسی شکست DNA اسپرم (DFI) توصیه می‌شود و این تست می‌تواند سلامت DNA اسپرم را مشخص کند و در کاهش خطر سقط نقش مؤثری داشته باشد.
تأثیرات روانی سقط جنین؛ اهمیت آگاهی زوجین
سقط جنین، به‌ویژه در سه ماهه اول، تأثیرات روانی شدیدی بر زوجین می‌گذارد. همچنین در مواردی، مشکلات ژنتیکی و محیطی می‌توانند منجر به تولد نوزادی با اختلالات قلبی، عصبی یا رفتاری شوند و بسیاری از این مشکلات ریشه در سلامت اسپرم و تخمک در زمان تشکیل دارند؛ بنابراین اصلاح سبک زندگی حداقل شش ماه پیش از بارداری می‌تواند از بسیاری از این عوارض پیشگیری کند.
نقش آگاهی اجتماعی در سلامت بارداری؛ آیا مسائل اقتصادی دلیل اصلی سقط‌های جنین هستند؟
به نظر من مسائل اجتماعی و سطح آگاهی زوجین نقش مهم‌تری دارند و بسیاری از زوجین نمی‌دانند که حتی یک نخ سیگار یا مصرف محدود الکل می‌تواند چه تأثیرات مخربی بر سلامت جنین بگذارد و آموزش و اطلاع‌رسانی مداوم برای ارتقای آگاهی زوجین بسیار ضروری است.
داشتن یک سبک زندگی سالم، مصرف مایعات کافی، استفاده از غذاهای تازه و کاهش تماس با مواد سمی برای هر دو زوج بسیار مهم است و علاوه بر این، به زوجین توصیه می‌کنم که به فاکتور سن توجه کنند. اگر اکنون قصد بارداری ندارند، می‌توانند تخمک یا جنین خود را فریز کنند تا در آینده با خیالی آسوده از آن استفاده کنند. حتی زوجینی که بارداری طبیعی هم داشته‌اند، بهتر است جنین‌های سالم خود را به عنوان یک بانک زیستی برای آینده ذخیره کنند.